CO TO JEST LECZENIE SUBSTYTUCYJNE ?
Leczenie substytucyjne to farmakologiczna metoda leczenia osób uzależnionych od opioidów, która w połączeniu z opieką socjalną, medyczną oraz psychologiczną daje największe prawdopodobieństwo skuteczności spośród wszystkich innych dostępnych form leczenia.
/Joseph i współ., 2000; AATOD Drug Cort Fact Sheet, 2002/
Farmakologiczne leczenie substytucyjne, czyli inaczej zastępcze, polega na przyjmowaniu przez pacjenta leku, który swoim działaniem przypomina substancję od której pacjent jest uzależniony, w celu redukcji i zaspokojenia głodu narkotykowego, przez co nielegalne przyjmowanie substancji narkotycznej przez osobę uzależniona ulega znacznemu zmniejszeniu lub jest całkowicie eliminowane.
W leczeniu substytucyjnym wykorzystuje się leki, które ze względu na swój korzystny profil farmakologiczny oferują mniejszą intoksykację, dłuższy czas działania, bezpieczniejszy dla zdrowia sposób przyjmowania (preferowane podanie doustne) niż narkotyk uliczny. Pozwala to ograniczyć szkody zdrowotne, społeczne, prawne i inne związane z przyjmowaniem narkotyków.
Lekami najczęściej stosowanymi w Polsce w tym celu są metadon (najczęściej w formie syropu), buprenorfina (Bunorfin, Bunondol – tabletki podjęzykowe) lub buprenorfina w połączeniu z naloksonem (Suboxon – tabletki podjęzykowe).
Metadon jest to silny opioidowy lek przeciwbólowy, który może być stosowany u pacjentów uzależnionych od opioidów, takich jak np. heroina czy morfina w ramach tzw leczenia substytucyjnego. Metadon jest agonistą receptora opioidowego μ o działaniu podobnym do morfiny. Metadon dobrze wchłania się przy podaniu doustnym, dłużej niż morfina czy heroina utrzymuje się w organizmie, jednocześnie powodując mniejsze objawy intoksykacji opioidowej, m.in. w mniejszym stopniu wywołuje euforię, ma mniejszy wpływ depresyjny na ośrodkowy układ nerwowy, ośrodek oddechowy, dzięki czemu stosowanie metadonu jest dużo bezpieczniejsze niż dalsze zażywanie heroiny.
Buprenorfina jest tzw. częściowym agonistą receptora opioidowego μ, wiąże się silniej z receptorem niż wiele innych opioidów (morfina, heroina, metadon) ale jej maksymalne działanie jest mniejsze. Dzięki temu buprenorfina w mniejszym stopniu wywołuje euforię, ma mniejszy wpływ depresyjny na ośrodkowy układ nerwowy, ośrodek oddechowy i jej stosowanie wiąże się z istotnym ograniczeniem zdarzeń medycznych związanych z przedawkowaniem opioidów.
Właściwy dobór leku stosowanego przez pacjenta w leczeniu substytucyjnym uzależnienia od opioidów jest kwestią indywidualną, omawianą przez pacjenta z lekarzem podczas kwalifikacji do leczenia.
Leczenie substytucyjne powinno być połączone z oddziaływaniami niefarmakologicznymi. W ramach programu leczenia substytucyjnego w naszej placówce prowadzona jest również terapia uzależnień, istnieje również możliwość skorzystania z pomocy pracownika socjalnego.
Czas terapii substytucyjnej nie jest określony, w wielu przypadkach leczenie to jest długoletnie i zależy indywidualnie od możliwości pacjenta do funkcjonowania w systemie drug-free. Decyzja o zakończeniu leczenia substytucyjnego powinna być skonsultowana z lekarzem i terapeutą.
KONTROLA LECZENIA
Pacjent leczony substytucyjnie poddawany jest systematycznym badaniom na obecność substancji psychoaktywnych w płynach ustrojowych oraz badaniom alkomatem. Badania te odbywają się przynajmniej raz w miesiącu, poddanie się im ma charakter obowiązkowy. Kontrola trzeźwości może też polegać na ocenie klinicznej przez lekarza, gdyż nie każda substancja narkotyczna może być wykryta badaniem testowym. W trakcie badania lekarz może również dokonać np. oceny obecności ewentualnych wkłuć dożylnych.
Niektóre leki, dotyczy to zarówno leków zleconych przez innego lekarza czy też leków dostępnych bez recepty, mogą zawierać substancje psychoaktywne, które są wykrywane w stosowanych rutynowo, przynajmniej raz w miesiącu, badaniach płynów ustrojowych na obecność substancji psychoaktywnych. W szczególności może dotyczyć to:
- leków zawierających leki opioidowe: kodeinę – wykorzystywaną jako lek przeciwkaszlowy (np. Tiocodin, Sirupus Pini Comp i in.) lub stosowaną jako dodatek wzmacniający działanie niesterydowych leków przeciwbólowych (np. Antidol, Solpadeine i in.), tramadol – lek przeciwbólowy (np. Tramal, Poltram, Tramal, Doreta, Zaldiar i in.) czy dekstrometorfan – lek o działaniu przeciwkaszlowym stosowany samodzielnie i w wielu lekach złożonych (np. Tussidex, Acodin, Gripex i in.)
- leków zawierających pseudoefedrynę – substancję o działaniu ośrodkowym podobnym do amfetaminy, wykorzystywanej w wielu lekach stosowanych w infekcjach z uwagi na jej działanie zmniejszające przekrwienie błony śluzowej nosa, rozszerzające na oskrzela (np. Sudafed, Cirrus, Gripex, Acatar Zatoki, Ibum Zatoki i in.)
- leków nasennych i uspokajających z grupy benzodiazepin (np. Relanium, Clonazepam, Xanax, Dormicum i in.) oraz leków nasennych z grupy „Z” zawierających zolpidem, zopiklon lub zalepton (np. Nasen, Stilnox, Imovane i in.)
Istnieją też nieliczne leki, które mogą dawać fałszywie dodatnie wyniki testów na obecność substancji psychoaktywnych. Pacjent stosujący leki niezlecone w tutejszym programie leczenia substytucyjnego powinien przed ich zastosowanie skonsultować się z personelem placówki.
LECZENIE SUBSTYTUCYJNE W CZASIE CIĄŻY, KARMIENIA PIERSIĄ
Stosowanie preparatów zawierających metadon lub buprenorfinę w czasie ciąży czy karmienia piersią jest przeciwwskazane, o ile korzyści związane z przyjmowaniem leku nie przeważają nad zagrożeniami i musi być zawsze skonsultowane z lekarzem.
Wyniki dotychczasowych badań u pacjentów leczonych substytucyjnie wskazują, że stosowanie leczenia substytucyjne metadonem lub buprenorfiną kobiet w ciąży uzależnionych od opioidów w porównaniu do przebiegu ciąży u kobiet uzależnionych przyjmujących opioidy na własną rękę, wiąże się z większym prawdopodobieństwem bezproblemowego przebiegu ciąży i urodzenia zdrowego dziecka. Terapia substytucyjna wiąże się z mniejszym ryzykiem zachorowania na choroby zakaźne, np. zapalenia wątroby typu C lub HIV, mniejszą częstością występowania powikłań ciążowych, m.in. spontanicznych poronień czy urodzenia dziecka z komplikacjami takimi jak niska waga urodzeniowa czy późniejszy nieprawidłowy rozwój dziecka.
Oprócz korzyści, istnieją również poważne działania niepożądane związane z leczeniem substytucyjnym w czasie ciąży. Jak większość leków, zarówno metadon jak i buprenorfina przechodzą przez łożysko do krążenia płodowego, co powoduje, że płód rozwija uzależnienie od stosowanego leku i zazwyczaj nowonarodzone dziecko rozwija noworodkowy zespół abstynencyjny. Jego typowe objawy to nadwrażliwość na bodźce, drażliwość, drżenia, wymioty, problemy z oddychaniem, upośledzenie snu i stany podgorączkowe. Noworodki z zespołem abstynencyjnym zazwyczaj wymagają specjalistycznego leczenia detoksykacyjnego na oddziałach neonatologicznych, podczas którego otrzymują one leki, najczęściej morfinę, w stopniowo redukowanych dawkach.
PROWADZENIE POJAZDÓW I OBSŁUGIWANIE MASZYN
Z uwagi na niekorzystny wpływ opioidów na sprawność psychomotoryczną nie należy prowadzić pojazdów mechanicznych ani obsługiwać niebezpiecznych maszyn czy pracować na wysokości. Ze względu na niejasne uwarunkowania prawne, m.in. brak określenia stężeń dozwolonych dla leków stosowanych w leczeniu substytucyjnym, bezpieczne jest założenie, że nawet w sytuacji, gdy pacjent nie odczuwa działań niepożądanych, prowadzenie pojazdów pod wpływem metadonu jest zabronione i może narazić pacjenta na prawną odpowiedzialność karną z tytułu prowadzenia pojazdu pod wpływem środka odurzającego, zgodnie z art. 178a §1 Kodeksu Karnego.